قانون جدید حصر وراثت

فرایندی سخت که اکنون ساده‌تر شده است

فرایندهای حقوقی مرتبط با تقسیم ترکه و انتقال اموال متوفی همواره از جمله پیچیده‌ترین و زمان‌برترین مراحل قانونی بوده است. به دلیل همین دشواری‌ها، در سال‌های اخیر اصلاحات مهمی در روند صدور گواهی انحصار وراثت اعمال شده است تا این روند برای مردم آسان‌تر و قابل دسترس‌تر شود.

قانون جدید انحصار وراثت که از ۳ مرداد ۱۴۰۴ به اجرا درآمده، امکان ثبت غیرحضوری درخواست و صدور این گواهی را از طریق سامانه ثبت احوال فراهم کرده است. این تحول علاوه بر کاهش بار دادگاه‌ها، مسیر دسترسی وراث به حقوق قانونی خود را بسیار سریع‌تر و ساده‌تر کرده و نیاز به مراجعه حضوری را تا حد زیادی حذف نموده است.

برای بررسی جزئیات اجرای این قانون، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی بصیری، معاون قضایی رئیس کل دادگستری خراسان رضوی، و مرتضی امیرآبادی، مدیرکل ثبت احوال استان انجام شده است؛ گزارشی که تصویری روشن از نحوه اجرای قانون جدید ارائه می‌دهد

ضرورت صدور گواهی انحصار وراثت در قانون جدید

به گفته حجت‌الاسلام بصیری، هرگاه فردی دارای اموال دارای سابقه ثبتی مانند آپارتمان، خودرو، سهام، فیش حج یا حقوق و… فوت کند، وراث برای هر نوع اقدام حقوقی درباره اموال او به گواهی حصر وراثت نیاز دارند. بدون این گواهی هیچ مرجع رسمی امکان انتقال یا رسیدگی به ماترک را ندارد. در گذشته برای دریافت این گواهی افراد باید در محاکم قضایی پرونده تشکیل می‌دادند، شهود معرفی می‌کردند، مراحل استعلام و گاه انتشار آگهی طی می‌شد که فرایندی زمان‌بر بود.

قوه قضاییه پس از بررسی‌های گسترده به این نتیجه رسید که برای صدور این گواهی لزومی به تشکیل پرونده قضایی نیست. بر همین اساس و مطابق بند ث ماده ۱۱۳ قانون برنامه هفتم توسعه، مسئولیت صدور گواهی انحصار وراثت به سازمان ثبت احوال کشور واگذار شد.

نحوه ثبت درخواست الکترونیکی گواهی انحصار وراثت

طبق قانون، شهروندان باید درخواست خود را از طریق پایگاه ثبت احوال کشور و سامانه «سهیم» به نشانی
sahim.sabteahval.ir ثبت کنند. تمام مراحل به‌صورت غیرحضوری انجام می‌شود و نیازی به مراجعه به دادگاه یا ارائه شاهد وجود ندارد. به دلیل اینکه ثبت احوال دارای بانک اطلاعاتی دقیق از ارتباطات نسبی و سببی افراد است، روند صدور گواهی با سرعت بیشتری انجام می‌گیرد.

اگر نسبت به محتوای گواهی اعتراض وجود داشته باشد—مثلاً فردی مدعی وراثت باشد یا نام وارثی اشتباه درج شده باشد—اعتراض باید ظرف ۱۰ روز در سامانه ثبت شود. هیئت حل اختلاف ثبت احوال این اعتراض را بررسی می‌کند و نتیجه را در سامانه اعلام می‌نماید. در صورت عدم پذیرش اعتراض، فرد می‌تواند ظرف ۲۰ روز از طریق دفاتر خدمات قضایی، خواستار رسیدگی در دادگاه صلح شود.

مزایای قانون جدید و پیامدهای اجرایی آن

اجرای قانون جدید موجب حذف بسیاری از تشریفات سابق، تسریع روند صدور گواهی و کاهش قابل توجه پرونده‌های ورودی به دستگاه قضایی شده است. البته طبق اعلام معاون قضایی دادگستری خراسان رضوی، هنوز تمام زیرساخت‌های کشور به‌صورت کامل آماده نشده و بخشی از درخواست‌ها به‌صورت دستی رسیدگی می‌شود. طبق آمار نیمه مهرماه، حدود ۷۰۰۰ درخواست به ثبت احوال استان ارجاع شده و برای ۱۷۰۰ مورد گواهی صادر شده است.

برخی چالش‌های حقوقی در حوزه ارث

یکی از چالش‌های مهم مطرح‌شده، ارث‌بری همسر از اموال غیرمنقول است. در گذشته همسر از برخی اموال مانند اراضی یا املاک کشاورزی ارث نمی‌برد؛ اما با اصلاح قانون و بر اساس فتوای مقام معظم رهبری، اکنون همسر از اموال منقول و بهای اموال غیرمنقول هم ارث می‌برد.

از سوی دیگر، فوت هم‌زمان اعضای خانواده در حوادثی مانند سقوط هواپیما یا تصادف نیز همواره محل اختلاف بوده است. اگر زمان فوت مشخص نباشد، طبق قانون مدنی افراد از یکدیگر ارث نمی‌برند مگر در موارد ویژه مانند غرق و هدم. این موضوع در رسیدگی‌های قضایی پیچیدگی خاصی ایجاد می‌کند.

چالش دیگر مربوط به فرزندخوانده‌هاست؛ اینکه توارث این افراد با والدین حقیقی و والدین سرپرست چگونه است، همچنان از مسائل مورد بحث محسوب می‌شود.

توضیحات مدیرکل ثبت احوال درباره اجرای قانون

مرتضی امیرآبادی در توضیح اجرای قانون گفت:
این قانون فقط شامل متوفیانی می‌شود که پس از ۳ مرداد ۱۴۰۴ فوت کرده‌اند. برای متوفیان قبل از این تاریخ، شهروندان باید از طریق سامانه «هدا» اقدام کنند که شامل احراز هویت چندمرحله‌ای و ثبت ویدئوی زنده است.

به گفته وی، انتقال مسئولیت از قوه قضاییه به ثبت احوال بر مبنای دو دلیل اصلی انجام شده است:

قضازدایی و کاهش حضور مردم در محاکم

وجود بانک اطلاعات هویتی دقیق و یکپارچه در ثبت احوال

طبق آمار رسمی، تا پایان مهرماه ۸۵ درصد درخواست‌ها در استان‌ها تعیین تکلیف شده و تنها ۱۵ درصد به دلیل نقص اطلاعات به صدور گواهی منجر نشده‌اند.

در برخی موارد—از جمله نبود تاریخ دقیق فوت یکی از وراث یا ناقص بودن داده‌های هویتی—پرونده به‌صورت دستی بررسی و پس از رفع نقص، گواهی صادر می‌شود.

اصالت‌سنجی گواهی الکترونیکی

گواهی‌های صادرشده فاقد مهر و امضای فیزیکی هستند؛ اما با استفاده از کد یکتا و QR Code امکان استعلام اصالت از سامانه مرکز تصدیق ثبت احوال وجود دارد. به‌زودی این سامانه برای سایر دستگاه‌ها نیز قابل دسترس خواهد بود.

فرایند رسیدگی به اعتراضات

پس از صدور گواهی، تاریخ انتشار آن در سامانه سهیم حکم «ابلاغ» دارد. وراث یا ذی‌نفعان می‌توانند ظرف ۱۰ روز اعتراض ثبت کنند. این اعتراض ابتدا در هیئت حل اختلاف بررسی و رأی صادر می‌شود. این تصمیم نیز تا ۲۰ روز قابل اعتراض در دادگاه عمومی خواهد بود.

نقش قانون جدید در کاهش اطاله دادرسی

با توجه به اینکه بسیاری از دعاوی حقوقی مانند تقسیم ترکه و مطالبه دیون متوفی نیازمند ارائه گواهی انحصار وراثت است، کوتاه شدن مسیر صدور این گواهی موجب تسریع روند رسیدگی در دادگاه‌ها نیز می‌شود.

در گذشته ارائه شاهد، مراجعه به دفاتر اسناد رسمی و استعلام‌های دستی، روند را طولانی می‌کرد؛ اما در سازوکار جدید تمامی مراحل به صورت الکترونیکی انجام شده و تقسیم‌بندی گواهی‌ها به «محدود» و «نامحدود» نیز حذف شده است.

همچنین در موارد اعتراضی، نقش قضات همچنان باقی است و این هماهنگی دو دستگاه می‌تواند کیفیت رسیدگی را ارتقا دهد.

پرسش و پاسخ درباره قانون جدید انحصار وراثت

۱. قانون جدید انحصار وراثت از چه تاریخی اجرا می‌شود؟

قانون جدید از ۳ مرداد ۱۴۰۴ اجرایی شده و از این تاریخ به بعد، صدور گواهی انحصار وراثت به‌صورت الکترونیکی و از طریق سازمان ثبت احوال انجام می‌شود.

۲. آیا برای درخواست گواهی انحصار وراثت نیاز به مراجعه به دادگاه است؟

خیر. در قانون جدید، مراجعه حضوری به دادگاه حذف شده و کل فرآیند از طریق سامانه «سهیم» ثبت احوال انجام می‌شود. تنها در صورت اعتراض به تصمیم هیئت حل اختلاف، امکان طرح شکایت در دادگاه وجود دارد.

۳. آیا معرفی شاهد مانند گذشته لازم است؟

خیر. با توجه به وجود بانک اطلاعاتی هویتی ثبت احوال، نیاز به معرفی شاهد یا ارائه استشهادیه حذف شده است.

۴. اگر اطلاعات یکی از وراث اشتباه باشد چه باید کرد؟

در صورت مشاهده اشتباه یا نقص، وراث می‌توانند در سامانه ثبت احوال اعتراض خود را ظرف ۱۰ روز ثبت کنند تا موضوع در هیئت حل اختلاف بررسی شود.

۵. آیا همچنان تفاوت «حصر وراثت محدود» و «نامحدود» وجود دارد؟

خیر. در قانون جدید این تقسیم‌بندی حذف شده و تنها یک نوع گواهی انحصار وراثت صادر می‌شود.

۶. آیا همسر از تمام اموال غیرمنقول ارث می‌برد؟

طبق اصلاحات جدید و فتوای مقام معظم رهبری، همسر از بهای اموال غیرمنقول ارث می‌برد و این موضوع در گواهی انحصار وراثت نیز لحاظ می‌شود.

۷. اگر تاریخ فوت یکی از وراث مشخص نباشد، چه می‌شود؟

در مواردی که تاریخ فوت دقیق نیست، پرونده به‌صورت دستی بررسی و پس از تکمیل اطلاعات در سامانه، گواهی صادر می‌شود.

۸. گواهی الکترونیکی بدون مهر و امضا چگونه قابل اعتبارسنجی است؟

تمام گواهی‌ها دارای کد یکتا و QR Code هستند که از طریق سامانه تصدیق ثبت احوال قابل استعلام و تأیید می‌باشند.

۹. آیا این قانون شامل متوفیان قبل از ۳ مرداد ۱۴۰۴ نیز می‌شود؟

خیر. برای فوت‌شدگان پیش از این تاریخ، باید از طریق سامانه «هدا» اقدام شود که مراحل احراز هویت متفاوتی دارد.

۱۰. مدت زمان رسیدگی به درخواست چقدر است؟

با توجه به حذف تشریفات سابق، زمان صدور گواهی بسیار کوتاه‌تر شده و معمولاً طی چند روز تعیین تکلیف می‌شود؛ مگر در موارد نقص اطلاعات.

بازنویسی: تیم تولید محتوای موسسه حقوقی مجید صحرایی

تاریخ: 26 آبان 1404

منبع: وب سایت مجید صحرائی | وکیل در کرج